Λίγο πριν το καλοκαίρι, η καλή μου είχε δει στο δρόμο μια γνωστή της· μια αρκετά ευκατάστατη κυρία, που η οικογένεια της διατηρούσε και περιουσία στο εξωτερικό. Ήταν πνιγμένη από το άγχος, δεν μπορούσε να κοιμηθεί τα βράδια, όπως έλεγε, από την αγωνία για την κρίση. Όλα αυτά που άκουγε και έβλεπε γύρω της την τρέλαιναν. Το ότι είχε ακόμα περιουσία και ότι ανά πάσα στιγμή μπορούσε να «αποδράσει» δεν φαινόταν να την παρηγορεί καθόλου.

Ακούγοντας την παραπάνω διήγηση, θυμήθηκα ένα περιστατικό, πάνω από δέκα χρόνια πριν. Είχα πάει σε μια έκθεση σύγχρονής τέχνης που με έκανε να νιώσω πρωτόγνωρα. Περιεργαζόμουν τα έργα χωρίς να βρίσκω κάτι που να με συναρπάζει, όμως δεν θα έλεγα ότι έμενα και απαθής. Εκεί που τελείωνα την βόλτα μου, εμφανίστηκε ένας παλιός καθηγητής μου στην Σχολή Καλών Τεχνών και, με αυτή την ευκαιρία, ο επιμελητής της έκθεσης αποφάσισε να μας ξεναγήσει. Η αλήθεια είναι ότι η διήγηση του μας βοήθησε να μπούμε περισσότερο στο κλίμα και μάλιστα κάποια λεγόμενα του αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον μου και με έκαναν να δω τα έργα με άλλα μάτια. Ακόμα έχω στο νου ένα μεγάλο ολόσωμο σχέδιο, φτιαγμένο με στυλό. Αρχικά με είχε αφήσει μάλλον αδιάφορο, μέχρι την στιγμή που ο επιμελητής ανέφερε ότι ήταν το πορτραίτο μιας κοπέλας, διάσημης στην Αμερική για τα εγκλήματα που είχε διαπράξει όταν ήταν έφηβη. Η διήγηση με έκανε να προσέξω περισσότερο το έργο και μέχρι σήμερα το θυμάμαι.

Αυτό που με τους όρους της σύγχρονης τέχνης μάθαμε ως «πλαισίωση του έργου», στην σημερινή τέχνη είναι σχεδόν απαραίτητο για να μπορεί το έργο να υπάρχει. Ιστορία της τέχνης, εξηγήσεις και αφηγήσεις για το υπόβαθρο των έργων και των καλλιτεχνών πάντα υπήρχαν. Ποτέ όμως δεν ήταν δομικό τους στοιχείο όπως σήμερα. Ο θάνατος του Μαρά από τον Νταβίντ είναι εξαιρετική ζωγραφική και ας αγνοεί κανείς ποιο είναι το πρόσωπο που απεικονίζεται. Το σχέδιο που είχα δει στην έκθεση που προανέφερα «πεθαίνει», χωρίς την ιστορία από πίσω του.

Για την συγκίνηση που ένα εικαστικό έργο έχει να προσφέρει σπάνια ακούω. Για το τι θέλει να πει και πόσο καταξιωμένος είναι ο δημιουργός του ακούω πολλά. Η δημοφιλία (κυρίως των εικαστικών έργων) τα τελευταία χρόνια στηρίζεται περισσότερο στο τι λέγεται και τι γράφεται για αυτό, παρά στην συγκίνηση που αυτό προκαλεί.

Η τέχνη πολλές φορές προηγείται της ζωής και νομίζω ότι αυτό που ζούμε τα τελευταία χρόνια είναι την ίδια τη ζωή όχι ως βίωμα. αλλά ως ριάλιτι. Το κλισέ που λέει ότι πολλοί από μας ζούμε την ζωή από την οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή και όχι όπως «πραγματικά είναι», αποτελεί μία μόνο έκφανση (και μάλιστα την ποιο πρόσφατη) της αλλαγής που έχει επέλθει στην ύπαρξη μας. Γνήσια παιδιά των μίντια εδώ και δεκαετίες, ικανοποιούμαστε περισσότερο παρακολουθώντας και μαθαίνοντας για τα πράγματα, παρά βιώνοντας τα· σε όλα τα επίπεδα.

Σκέφτομαι ένα ακόμα πιο ευτελές παράδειγμα. Το ελληνικό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου είναι εδώ και καιρό στην NOVA, για να το δεις πρέπει να πληρώσεις και ελάχιστοι μπορούν ή θέλουν να το κάνουν. Λογικό – η ποιότητα του είναι τόσο μέτρια που ελάχιστους απασχολεί το τι πραγματικά βλέπουν και ακόμη λιγότεροι πηγαίνουν στα γήπεδα. Και όμως, τα αθλητικά ραδιόφωνα ανθούν, οι ακροαματικότητες είναι υψηλές και στις παρέες συζητάμε για αυτό. Όχι για το τι βλέπουμε στα 90 λεπτά, αλλά για τα γύρω – γύρω, για τις μεταγραφές, τους ψίθυρους των αποδυτηρίων, τα στημένα και το στοίχημα. Εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο μπορεί κανείς να μάθει τα πάντα (γύρω από) αυτό!

Γυρίζοντας στην πλούσια κυρία, διαπιστώνει κανείς ότι, ενώ την κρίση την βλέπουμε όλοι αλλά την ζούμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ο καθένας ξεχωριστά, η κατάθλιψη δείχνει να είναι ισομερής και ενιαία!

Όταν δίδασκα σε σχολές ζωγραφικής και επέμενα για ζωγραφική από το φυσικό, με ρωτούσαν: «Τι κακό έχει να ζωγραφίζεις από φωτογραφία;» Απαντούσα ότι δεν υπάρχει τίποτα «κακό», απλά υπάρχει το εξής πρόβλημα: όταν έχουμε μια φωτογραφία μπροστά μας, οι πληροφορίες που παίρνουμε προκειμένου να φτιάξουμε το δικό μας ζωγραφικό έργο είναι περιορισμένες. Δηλαδή πριν από εμάς (και για εμάς), ο φωτογράφος και ο φωτογραφικός φακός έχουν επιλέξει και έχουν αποκρυσταλλώσει μόνο μερικά στοιχεία από το προς απεικόνιση αντικείμενο. Ενώ, όταν έχουμε μπροστά μας το ίδιο το αντικείμενο, μπορούμε εμείς να εμπνευστούμε από το πλήθος των στοιχείων που αυτό μας προσφέρει και να δράσουμε ανάλογα.

Κάπως έτσι!

Ξέρεις, αυτό το παραμύθι δεν θα κρατήσει για πάρα πολύ. Είναι σαν την ιστορία με τα ρούχα του βασιλιά. Δεν λέω πως ο βασιλιάς είναι απαραίτητα γυμνός. Ίσως, απλά να φοράει άλλα ρούχα από αυτά που έχουμε επιτρέψει να μας παρουσιάζουν κάθε φορά. Και αυτό, αργά ή γρήγορα, θα φανεί.

Δεν έχεις παρά να χρησιμοποιήσεις τα δικά σου μάτια.

——————————————————————————————————————————————————

* Στην φωτογραφία βλέπουμε αριστερά τον πίνακα του David, «Ο Θάνατος του Μαρά» και δεξιά τον πίνακα του Baudry, «Charlotte Corday». Η Charlotte Corday ήταν η γυναίκα που σκότωσε το Μαρά. Στον πίνακα του David, ο Μαρά είναι ο ήρωας που πέφτει από τα χέρια της στυγνής δολοφόνου και δεν αξίζει καν να είναι στο κάδρο, ενώ στον πίνακα του Baudry, (αρκετά χρόνια αργότερα) η Corday είναι η ατρόμητη αγωνίστρια που δολοφονεί τον διεφθαρμένο αχρείο.

Όπως το δει κανείς…