«Το φαινόμενο του τραγικού» του Max Scheler (εκδόσεις Έρασμος) είναι ένα από τα σημαντικότερα αναγνώσματα για να προσεγγίσει κανείς, γενικά, την έννοια του τραγικού. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι ότι δεν προσεγγίζει το φαινόμενο του τραγικού μέσω κάποιας αισθητικής οδού. Δεν κάνει ιδιαίτερες αναφορές σε καλλιτεχνικά έργα ή τουλάχιστον δεν βασίζεται σε αυτά. Ο Scheler έχει την ευφυΐα να διαχωρίζει τη φύση του τραγικού από τον τρόπο που ο άνθρωπος το αντιλαμβάνεται. Εξηγεί πως το τραγικό έχει, κατά κάποιο τρόπο, και μέσα στο ανθρώπινο μέτρο υποθέτω, διαφορετικές ιδιότητες και κανόνες για την εμφάνιση του, που δεν ορίζονται από την ψυχική ή πνευματική διάθεση του ατόμου, ούτε από την συγκεκριμένη άποψη του για τον κόσμο.   

Αυτό που με μεγάλη οξυδέρκεια παρατηρεί, είναι ότι το τραγικό φαινόμενο είναι πέρα από το καλό και το κακό. Η σύγκρουση του καλού και του κακού δεν παράγει τραγωδία. Προφανώς παράγει θλίψη, αλλά αυτό είναι κάτι πολύ διαφορετικό που δεν ταυτίζεται με το τραγικό. Εντυπωσιακό είναι πως δεν ταυτίζεται με το τραγικό ούτε καν μια ενδεχόμενη μάχη μεταξύ του καλού και του καλύτερου! Όλες αυτές οι διαμάχες προκαλούν σύγχυση, αγωνία ή μεγάλο πόνο, αλλά μόνο η εμφάνιση του τραγικού μπορεί να συνταράξει συθέμελα την ανθρώπινη ύπαρξη! Και πότε συμβαίνει η εμφάνιση του τραγικού; κατά τον Scheler τραγικό φαινόμενο παράγει η σύγκρουσή δυο ομότιμων και ισοδύναμων, αλλά όχι ομοειδών αξιών. Τραγικός είναι ο άνθρωπος ως ύπαρξη, γιατί δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα άγιος και ήρωας. Δεν μπορεί να είναι τραγικός αυτός που παλεύει προσβλέποντας σε μια συγκεκριμένη μορφή ηθικής ή εντάσσεται αυτόβουλα σε μια κοινωνική ομάδα· τραγικός είναι αυτός που νιώθει την παρόρμηση ή από τις συνθήκες, καλείται να επιλέξει μεταξύ αξιών ίδιας αξίας που συγκρούονται λόγω συνθηκών.

‘Έτσι, τραγικός ήρωας είναι σίγουρα ο Σωκράτης που κλήθηκε να διαλέξει μεταξύ δύο ομότιμων και ισοδύναμων, αλλά όχι ομοειδών αξιών: Της αποκάλυψης της αλήθειας για τον εαυτό του και τους συμπολίτες του και την υπακοή στους κανόνες της ίδιας της πόλης που σεβόταν, που τον ανέθρεψε και τον έκανε αυτό που ήταν.

Από την άλλη, τραγικότητα βλέπουν οι μελετητές της σύγχρονης μαζικής κουλτούρας στη φιγούρα του Άνακιν Σκαϊγουώκερ. Ο προφανής (αν και λανθασμένος λόγος όπως αναφέρθηκε και παραπάνω) έχει να κάνει με την μάχη του νεαρού Σκαϊγουώκερ με την σκοτεινή πλευρά της φύσης του, τη μετατροπή του σε Νταρθ Βέιντερ και την επιστροφή του στο φως μέσω της αυτοθυσίας του, που σκοπό είχε, όχι μόνο να σώσει τον γιο του, αλλά να υπηρετήσει, έστω και μετά θάνατον, το ευρύτερο καλό.  Η αλήθεια  είναι ότι η ιστορία του Άνακιν έχει πολλά θλιβερά σημεία, αν είναι όμως κάτι που θα μπορούσε να ενταχθεί στην σφαίρα του τραγικού, είναι το σημείο που πρέπει να επιλέξει ανάμεσα στο θάνατο της εγκύου συζύγου του και την ένταξη του σε σκοτεινές δυνάμεις που θα της έσωζαν όμως, τη ζωή…

Τι είναι αυτό όμως που κάνει κάποιον τραγικό ήρωα στην πραγματικότητα; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του;

Ο Σέλερ, ως στοχαστής του ρομαντισμού, δίνει μεγάλο βάρος στην ικανότητα του τραγικού ήρωα να αντιλαμβάνεται το υπέρτατο καλό, σε αντίθεση με το πώς το αντιλαμβάνεται ο πολύς κόσμος. Έτσι τον βάζει σε μια διαδικασία να ενεργεί αδιαφορώντας για τις αξίες των πολλών, προκειμένου να υπηρετήσει μια εξίσου σημαντική μεν, αλλά πιο καίρια αξία για την κοινωνία δε. Κάπως σαν τους Νιτσεϊκούς  και Βαγκνερικούς ήρωες, ο τραγικός ήρωας πολεμά ανεξαρτήτως «προσωπικού ή κοινωνικού κόστους».

Ακολουθώντας αυτή την περιγραφή, τραγικός ήρωας θα ήταν ο Σκοτεινός Ιππότης του Christopher Nolan (αν δεν κατέληγε σε ένα καφέ στο Παρίσι με την αγαπημένη του να καλοπερνούν). Ο Batman του Nolan, αφού αφουγκράστηκε τις ανάγκες της πόλης του, αποφάσισε να ενδώσει στο πλατωνικό «ωφέλιμο ψεύδος» ηρωοποιώντας έναν επίορκο δικαστικό λειτουργό όπως ο “Two-Face / Harvey Dent”, γιατί πίστευε ότι η πόλη του είχε μεγαλύτερη ανάγκη από ένα ήρωα παρά από την αλήθεια.

Ο ρομαντικός τραγικός ήρωας του Σέλερ, ο υπέρμαχος της υπέρτατης αξίας που υπηρετεί τον άνθρωπο, υπάρχει και έχει δώσει πολλές και χρήσιμες μάχες στο παρελθόν. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η θέαση των πραγμάτων, σε πολλές περιπτώσεις, έχει δώσει σε διάφορους θιασώτες της, την εντύπωση πως είναι «τραγικοί ήρωες» με ολέθρια αποτελέσματα. Αν μείνουμε αυστηρά στην περιγραφή που δίνει ο Σέλερ στο «Φαινόμενο του τραγικού», θα μπορούσαμε να εντάξουμε σε αυτή την κατηγορία όλους όσους είχαν κοινωνικό όραμα ανεξαρτήτως κόστους. Από τον Φασισμό και τον Ναζισμό που ενσωμάτωσαν στο όραμα τους για μια καλύτερη κοινωνία την απόλυτη διαγραφή των ανθρώπων που δεν χωρούσαν στις προδιαγραφές έως τους ψευδεπίγραφους ηγέτες του υπαρκτού σοσιαλισμού που μετέτρεψαν την καθολική απαίτηση για κοινωνική δικαιοσύνη σε απολυταρχία, όλοι, δυνητικά, μπορούν να επικαλεστούν το Σελεριανό πρότυπο του τραγικού ήρωα για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους. Όλοι μπορούν να πουν ότι ήταν μπροστά από την κοινωνία αλλά η κοινωνία δεν μπορούσε, ούτε να καταλάβει, ούτε να ακολουθήσει.     

Το εύλογο ερώτημα είναι πως θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τους μεν από τους δε. Ο Σέλερ, τουλάχιστον σε αυτό το βιβλίο του, δεν μας βοηθά γιατί μένει σε πρώτο επίπεδο. Πρακτικά, δεν θέτει καν το πρόβλημα, ίσως και να μην το θεωρεί ουσιώδες. Κατά τη γνώμη μου, όμως, ίσως να υπάρχει απάντηση και μας την δείχνει, εμμέσως, ένα άλλος πιο σύγχρονος διανοητής, ο Ρενέ Ζιράρ, πολλά χρόνια μετά.

Ο Ζιράρ στις μελέτες του για την βία και την ιερότητα, δείχνει να καταλήγει σε έναν, πρακτικά, μεσσιανικό και, ίσως, εξίσου φαντασιακό τραγικό ήρωα με εκείνον του Σέλερ, αλλά του προσθέτει μια ιδιότητα που είναι καίρια για να βοηθηθούμε να ξεχωρίσουμε τον πραγματικό τραγικό ήρωα από τον πάσχοντα από Καισαρισμό.

Ο ήρωας του Ζιράρ γίνεται ίδιος θύμα για να μας δείξει το πρόβλημα της θυσιαστήριας βίας και να αποκαλύψει ότι η κατασκευή εξιλαστήριων θυμάτων είναι το σαθρό δεκανίκι κάθε πολιτισμού. Με αυτόν τον τρόπο, βάζει και ένα ακόμα στοιχείο στην περιγραφή του ρομαντικού τραγικού ήρωα. Και αυτό δεν είναι άλλο από το στοιχείο της αυτοθυσίας!

Συμπυκνώνοντας, λοιπόν, όλες τις ιδιότητες που μας περιγράφουν οι δύο στοχαστές, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο τραγικός ήρωας, για να είναι πράγματι ήρωας, θα πρέπει πρώτα να θέσει τον εαυτό του σε θυσία για να εξυπηρετηθεί η σύγκρουσή των δυο ομότιμων και ισοδύναμων, αλλά όχι ομοειδών αξιών.

Προσοχή, αυτό δεν σημαίνει ότι ο ήρωας θα πρέπει να πολεμήσει τους άλλους μέχρι αυτοκτονίας, γιατί αυτό δεν θα είχε καμία διαφορά από τους καμικάζι, τους τζιχαντιστές ή τους παλαβούς τύπου Μπρέιβικ. Πιστεύω πως η ίδια η υπηρεσία του ήρωα προς το υψηλό θα πρέπει να εμπεριέχει την διαθεσιμότητα της θυσίας του προς τον κόσμο. Η αυτοθυσία και η διαθεσιμότητά της, δεν θα πρέπει να είναι ο σκοπός, μια παράφραση του Viva la muerte, αλλά κάτι που δύναται να προκύψει μέσα από την διαδικασία ως έσχατη λύση, ως το τελευταίο επιχείρημα του ήρωα προς τον κόσμο, ο καταλύτης που θα πείσει για την κοινωνική αναγκαιότητα της πάλης των αξιών.

Προφανώς δεν υπάρχουν συνταγές. Δεν γίνεται να κατηγοριοποιούμε κάθε ανθρώπινη ιδιότητα η κατάσταση, ειδικά σε στιγμές κρίσης αξιών. Το σίγουρο όμως είναι ότι, το μέτρο για οποιονδήποτε θέλει αν αλλάξει τον κόσμο είναι το πόσο διαθέσιμος είναι για τον ίδιο τον κόσμο. 

Το εικαστικό έργο που πλαισιώνει τη σελίδα είναι δημιουργία του Σπύρου Βασιλείου.

Το κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Αντίφωνο